Hozirgi kunda raqamli iqtisodiyot tushunchasi bir qator mamlakatlarning iqtisodiy nazariyasi va amaliyotida paydo bo‘ldi. Bu raqamli texnologiyalarning jadal rivojlanishi, axborot sohasida inqilob va iqtisodiyotning globallashuv jarayonlarini tezlashtirish bilan ajralib turdi. Ulardan foydalanish samaradorligi ortib borayotgan bilimga aylantirildi va ijtimoiy-iqtisodiy aloqalar tobora kengayib bormoqda. Bozor sub’ektlarining faoliyatida raqamli transformatsiyalarning asosiy omili raqamli madaniyatni rivojlantirishdan iborat. Jamiyatni ijtimoiy va iqtisodiy isloh qilishning hozirgi bosqichida atrof-muhit jamiyatning institutsional tuzilishiga xos xususiyatlarini keltirib chiqarmoqda va bu asosda yangi tushunchalar va yondashuvlarni shakllantirishga zarurat tug‘diradi.

Mamlakatimizda raqamli iqtisodiyotni rivojlanishidagi iqtisodiy ko‘rsatkichlar tahlil qilindi. Unga ko‘ra Respublikamizning yalpi milliy mahsulotdagi axborot kommunikatsiya texnologiyalari sohasining ulushini quyidagi 1- jadvalda ko‘rishimiz mumkin. Unga ko‘ra yalpi ichki mahsulotni 100 % deb olsak, AKT sohasidagi ulushi 2014 yilda 2,31 %, 2016 yilga kelib bu ko‘rsatkich 2.56 % ni tashkil etdi. AKT sohasida ishlab chiqarish 2014 yilda 0,08 %, 2016 yilga kelib bu ko‘rsatkich 0,07 % ni tashkil etdi. AKT sohasida savdo 2014 yilda 0,13 %, 2016 yilga kelib bu ko‘rsatkich 0,13 ni tashkil etdi.

AKT sohasida xizmat ko‘rsatish 2014 yilda 2,10 %, 2016 yilga kelib bu ko‘rsatkich 2,37 % ni tashkil etgan. Ushbu jadvalni tahlil qilish shuni ko‘rsatmoqdaki, raqamli iqtisodiyotni rivojlantirishda bu ko‘rsatkichlar past darajada ekanligini ko‘rishimiz mumkin.

Axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini yalpi ichki mahsulotdagi ulushi (%)

Manba: O‘zbekiston Respublikasi davlat statistika qo‘mitasi hisobotlaridan olingan.

Shuningdek, yuqori texnologiyali ishlab chiqarish, iqtisodiy faoliyat, moliyaviy xizmatlar - internet formatida axborot va kommunikatsiya texnologiyalari va shaxsiy hisoblash qurilmalar, biznes modelini va bugungi iqtisodiyotda iste’molchilar nafaqat o‘zgardi, balki ijtimoiy jarayonlarni keng o‘zgartirish uchun asos ta’lim konsepsiyalari va standartlari, ko‘ngilochar va dam olish, elektron o‘zaro asoslangan, bu infratuzilmani, raqamli texnologiyalar asosida iqtisodiy faoliyat raqamli maqomga ega bo‘lgan global iqtisodiyotning yangi taraqqiyot vektori hisoblanadi.

Raqamli iqtisodiyotning rivojlanishi xalqaro biznesning ichki va tashqi muhitiga ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Axborot-kommunikatsiya texnologiyalari sohasida katta o‘zgarishlar ro‘y bermoqda, bu esa kompaniyalar faoliyatining turli yo‘nalishlarida aks ettirilishi mumkin emas. Internet orqali butun dunyo bo‘ylab o‘z mahsulotlarini sotishlari mumkin. Kichik investitsiyaga ega bo‘lgan kompaniyalar tezda paydo bo‘lib, tez o‘sib rivojlanishi mumkin.

Axborot texnologiyalari yordamida xarajatlarni kamaytirish va ayni paytda iqtisodiyotning ko‘plab tarmoqlarida mehnat unumdorligi va samaradorligini oshirish uchun bunday imkoniyat mavjud. Shu bilan birga, raqamli iqtisodiyotni hisobga olgan holda bozorda kompaniyalarning pozitsiyasi tobora murakkablashib bormoqda. Strategik qarorlar qabul qilish jarayonida xavf va noaniqlik darajasi oshadi. Bu holat texnologik darajadagi dinamik o‘zgarishlar, raqobatning o‘sishi va iqtisodiyotga davlat ta’siri tufayli barqaror bozor holatiga bog‘liq bo‘lmaydi.

Raqamli iqtisodiyotga xos bo‘lgan texnologik o‘zgarishlar ishlab chiqaruvchilar va xaridorlar uchun yangi bozor qoidalarini yaratishi mumkin. Bunday muhitda kompaniyalar yangi raqobat strategiyalarini qidirishi va raqobat samaradorligini oshirishlari kerak. Omon qolish va ayni paytda yangi sharoitda rivojlanish uchun kompaniyalar raqamli axborot texnologiyalar sohasida o‘z vakolatlarini oshirishlari kerak.

Raqamli iqtisodning samaradorligini har bir zamonaviy tadqiqotchi va tajribali tadbirkor ko‘rmaydi. Aholiga tahdid solayotgan tomoni shundaki, raqamli iqtisodning eng muhim namoyishi - robotlarni ishlab chiqarishga va xizmat ko‘rsatish sohasiga keng joriy etishdir. So‘nggi paytlarda hatto xalqaro tashkilotlar ham iqtisodiyotni robotlashtirishga olib kelishi mumkin bo‘lgan xavflarni tushunishdi, chunki robotlar deyarli odamlarni yo‘q qiladi. Bashoratlarga ko‘ra, kelgusi o‘n yilliklar ichida uchinchi dunyo aholisining uchdan ikki qismi ishsiz bo‘ladi. Muammo bu mamlakatlarga tegishli bo‘lishi tasodif emas, chunki bu yerda robotlashtirishga duch keladigan moddiy ishlab chiqarish ustunlik qiladi.

O‘tgan asrning oxirida ham naqd bo‘lmagan raqamli pul rasmiylashtirilgan edi. Ular markaziy banklar tomonidan chiqarilgan va ular depozit pul deb atalar edi. Endi yangi pul to‘plami paydo bo‘ladi, bu shaxsiy raqamli pul deb ataladi. Ko‘pgina mutaxassislarning fikriga ko‘ra, bu odamlar uchun hayotni osonlashtirmaydi. Shu bilan birga, yoshlarning yangi texnologiyalarga moslashishi osonroq bo‘lgan raqamli iqtisoddagi yoshlarning ahamiyati katta yoshdagilarga qaraganda muhimdir.

Shubhasiz raqamli iqtisodiyotning rivojlanishi aholi bandligi sohasiga ta’sir qiladi. Kelajakda quyidagi kasblar paydo bo‘lishi mumkin:

• shaxsiy brendni boshqaruvchi;

• virtual advokat;

• davlat organlari vakillari bilan muloqot platformasi moderatori;

• infostyleist;

• raqamli lingvist;

• muddatli broker;

• interfeysi uslubchisi.

Shuningdek, raqamli iqtisodiyotni rivojlanishi oqibatida milliy raqamli iqtisodiy xavfsizlik tizimini yaratish lozim. Instituisonal yondashish nuqtai nazaridan “Milliy raqamli iqtisodiy xavfsizlik tizimi” tushunchasi murakkab siyosiy-huquqiy, tashkiliy, texnik, ijtimoiy-madaniy tizim bo‘lib, u milliy raqamli iqtisodiy xavfsizlikni ta’minlovchi ob’ekt va sub’ektlar majmuasidan iborat, bu raqamli iqtisodiyot sub’ektlarining milliy manfaatlarini, amaldagi milliy qonunchilikni yetarli darajada himoya qilish uchun foydalanilishi mumkin. Bu esa davlat siyosati, milliy raqamli iqtisodiy xavfsizlik, norasmiy norma va ijtimoiy xulq-qoidalarini tartibga tushiruvchi me’yoriy-huquqiy tizimni yaratish kerakligini bildiradi.

Raqamli iqtisod, noyob funksiyaning ayrim xususiyatlarining mavjudligi sababli klassik iqtisodga xos bo‘lgan cheklovlarni yengishga imkon beradi:

1. Bir nechta odamlar moddiy mahsulotlardan foydalana olmaydilar, chunki raqamli mahsulotlarning bunday to‘siqlari yo‘q: nusxa ko‘chirish va cheksiz odamlar doirasiga taqsimlanishi mumkin.

2. Materiallardan foydalanish paytida foydalanish taqiqlanadi. Raqamli mahsulotlar asl xususiyatlarini yo‘qotmaydi, shuningdek, bu xususiyatlar birgalikda ishlash yoki almashinuv jarayonida yaxshilanishi mumkin.

3. Axborot-kommunikatsiya maydonchalari odatiy savdo binolarida mavjud bo‘lgan maydonlarning hajmiga cheklovlar va shu bilan birga bir vaqtning o‘zida xizmat ko‘rsatadigan mijozlarning soni va miqdori jihatidan cheklanishlarini oldini oladi.

Iqtisodiyotni raqamlashtirishni hisobga olgan holda iqtisodiyotni oqilona yaratish konseptual modelida ijtimoiy-iqtisodiy sektor o‘sish tahlili fazo-vaqt rivojlantirish rejalashtirish usullaridan turli darajadagi nazorat vazifalarini muqobil shakllantirish quyidagi natijalarga olib keladi(1-rasm):

- iqtisodiyotning holati tahlil qilinadi. Bunga iqtisodiy boshqaruv tizimini, uning institutsional qo‘llab-quvvatlashini o‘rganish kiradi;

- dehqonchilik darajalari aniqlanadi;

- oqilona iqtisodiyotning sub’ektlari aniqlanadi;

- ijtimoiy-iqtisodiy o‘sishga ta’sir ko‘rsatadigan oqilona iqtisodiyotning ayrim sub’ektlari ko‘rsatkichlari aniqlanadi;

- ko‘rsatkichlar bo‘yicha statistik ma’lumotlar to‘planadi;

- aniqlik va noaniqlik, ichki va tashqi xavflarni aniqlash uchun o‘rganish;

- instituional deformatsiyalarning ichki va tashqi tahdidlaridan oqilona iqtisodiyotning xavfsizligini ta’minlash uchun tuzatuvchi choralar ko‘riladi.

Mamlakatimizda mavjud maxsus dasturiy vositalar, umumiy foydalanuvdagi dasturiy vositalardan tashqari maxsus dasturiy vositalar ham mavjud. Jumladan, ilmiy tadqiqotlar, loyihalashtirish, avtomatlash-tirilgan ishlab chiqarishni yoki alohida texnik vositalarni va texnologik jarayonlarni boshqarish, tashkiliy, boshqaruv va iqtisodiy vazifalarning yechimi, tovar (ish, xizmat)larni sotish va sotib olishni boshqarish, elektron shaklda moliyaviy hisob-kitoblarni bajarish, Internetni qo‘shgan holda global axborot tarmog‘i orqali tashkilotingiz ma’lumotlar bazasidan foydalanish, elektron huquqiy-ma’lumotnoma tizimlari, CRM-tizimlari, ERP-tizimlari, SCM-tizimlari, tahririy-nashr tizimlar, antivirus dasturlari, o‘quv dasturlari mavjud. Quyidagi 2-jadvalda maxsus dasturiy vositalar yillar kesimida o‘sib borayotganini ko‘rishimiz mumkin.