Kriptovalyutalar zamonaviy raqamli iqtisodiyotning muhim qismlaridan biriga aylangan bo‘lib, ularning dunyo bo‘ylab qo‘llanilishi kun sayin ortib bormoqda. Biroq, ushbu yangi texnologiyalar bilan bir qatorda firibgarlik va moliyaviy jinoyatlar ham ko‘paymoqda.  

Kriptovalyutalar bilan bogʻliq huquqbuzarliklar:

·                Buxoro viloyati (2024-yil): Jondor tumanida 17 yoshli oʻsmir belgilangan tartibda litsenziya olmasdan kriptoaktivlarni olish, oʻtkazish va ayirboshlash bilan shugʻullanib, jami 34 milliard soʻm (taxminan 2,7 million AQSH dollari) miqdorida noqonuniy daromad olgani aniqlangan [1].

·                Toshkent shahri (2024-yil): May-iyun oylarida kriptoaktivlar bilan noqonuniy shugʻullangan kamida 12 kishi javobgarlikka tortilgan. Masalan, 26 yoshli yigit "Binance" platformasida noqonuniy ravishda kriptoaktivlar aylanmasini amalga oshirgani uchun 10 sutka maʼmuriy qamoq jazosi tayinlangan[2].

 Kriptovalyutalar bilan bog‘liq huquqbuzarliklar orasida pul yuvish, noqonuniy tranzaksiyalar, moliyaviy piramidalar va investorlarni aldash holatlari kuzatilmoqda. Ushbu maqolada kriptovalyutalar bilan bog‘liq moliyaviy jinoyatlar, moliyaviy piramidalar va ularni oldini olish choralari muhokama qilinadi.

Kriptovalyutalar va ularning moliyaviy xavflari Kriptovalyutalar markazlashmagan va blokcheyn texnologiyasiga asoslangan bo‘lib, tranzaksiyalarni shaffof va xavfsiz qilishga qaratilgan. Biroq, ushbu tizimning anonimligi va nazoratsizligi turli xil huquqbuzarliklarga yo‘l ochadi. Ayrim mamlakatlarda kriptovalyutalarning huquqiy maqomi hali ham aniqlanmagan yoki qat'iy tartibga solinmagan. Natijada, firibgarlar va noqonuniy faoliyat yurituvchi shaxslar kriptovalyutalardan foydalangan holda turli moliyaviy jinoyatlarni amalga oshirishadi.

Moliyaviy piramidalar va ularning kriptovalyutalar bilan bog‘liq jihatlari Moliyaviy piramidalar uzoq vaqtdan beri mavjud bo‘lib, investorlarni yuqori daromad va'dasi bilan jalb qiladi.

Moliyaviy piramidalar bilan bogʻliq holatlar:

·                Jizzax viloyati (2022-yil): "Gift Of Legacy" nomli oʻyin orqali fuqarolar kamida 200 ming soʻm yoki 50 dollar miqdoridagi mablagʻni kiritib, qisqa muddatda ushbu mablagʻni 7–8 barobarga koʻpaytirish vaʼdasi bilan jalb qilingan. Natijada, 692,3 million soʻm mablagʻ oʻzlashtirilgan[3].

·                Toshkent shahri (2024-yil): "Uzbekiston investuz" nomli Telegram kanali orqali fuqarolarga 1,5 million soʻm mablagʻni 60 daqiqada 20 million soʻm qilib qaytarib berish vaʼdasi bilan aldab, moliyaviy piramida tashkil etilgan [4].

Kriptovalyutalar asosida qurilgan moliyaviy piramidalar esa o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Ularning asosiy belgilari quyidagilardan iborat:

·                Yangi ishtirokchilarning mablag‘lari evaziga avvalgi investorlarning foyda olishi;

·                Haqiqiy mahsulot yoki xizmatning yo‘qligi;

·                Tez boyish va'dasi bilan odamlarni jalb qilish.

Kriptovalyutalar bilan bog‘liq moliyaviy piramidalar turli ko‘rinishda namoyon bo‘lishi mumkin. Masalan, ba'zi loyihalar investorlarni jalb qilish uchun tokenlarni chiqaradi, lekin aslida hech qanday texnologik asosga ega emas. Bu kabi loyihalar oxir-oqibat inqirozga uchraydi va ko‘plab investorlar o‘z mablag‘larini yo‘qotishadi.

Huquqbuzarliklar va ularni oldini olish choralari Kriptovalyutalar bilan bog‘liq moliyaviy jinoyatlarning oldini olish uchun quyidagi choralar ko‘rilishi lozim:

·                Huquqiy tartibga solish: Davlatlar kriptovalyuta bozorini nazorat qilish bo‘yicha qat'iy qonun va qoidalarni ishlab chiqishi kerak.

Huquqiy chora-tadbirlar: 2024-yil 17-dekabrda Adliya vazirligi tomonidan kriptoaktivlar bilan ishlash uchun litsenziyalar uchun boj miqdorlari tasdiqlandi. Kriptobirjalar uchun 73 400 BHM, kriptovalyutalarni mayning qilish uchun 3000 BHM, kriptodepozitariylar uchun 7000 BHM va kripto-doʻkonlar uchun 3700 BHM miqdorida boj belgilandi [5].

Moliyaviy nazorat: 2023-yilda kriptoaktivlar aylanmasi sohasida xizmat koʻrsatuvchi provayderlardan 36,2 milliard soʻmlik davlat boji va yigʻimlari olindi[6].

·                Xalqaro hamkorlik: Kriptovalyutalar global xususiyatga ega bo‘lgani sababli, davlatlar o‘rtasida axborot almashinuvi va huquqiy hamkorlik kuchaytirilishi lozim.

·                Ommaviy savodxonlik: Investorlar va foydalanuvchilar kriptovalyutalar bilan bog‘liq xavflarni tushunishlari uchun maxsus ta'lim dasturlari ishlab chiqilishi kerak.

·                Texnologik nazorat: Blokcheyn va sun’iy intellekt texnologiyalaridan foydalangan holda moliyaviy jinoyatlarni kuzatish va oldini olish mexanizmlari takomillashtirilishi zarur.

Kriptovalyutalar va moliyaviy piramidalar bilan bog‘liq huquqbuzarliklar zamonaviy iqtisodiy muhitda dolzarb muammolardan biri hisoblanadi. Ushbu muammolarga qarshi samarali choralar ko‘rish uchun davlatlar, xalqaro tashkilotlar va jamoatchilik o‘zaro hamkorlik qilishlari lozim. Kriptovalyutalar bozori rivojlanishda davom etar ekan, uning xavfsizligini ta’minlash va moliyaviy firibgarliklarning oldini olish uchun yanada samarali mexanizmlar ishlab chiqish muhim ahamiyat kasb etadi.

Jalolov O‘tkir Sayfuddinovich,

Yuristlar malakasini oshirish markazi

Zamonaviy axborot texnologiyalarini joriy etish va
masofadan o‘qitishni tashkil etish bo‘limi boshlig‘i