Юридик тил – бу ҳуқуқий нормаларни ифодаловчи, расмий-ҳуқуқий муносабатларни тартибга солувчи махсус тил тизимидир. Ушбу тилда яратилган ахборот – қонунлар, қарорлар, фармойишлар, шартномалар, протсессуал ҳужжатлар – аҳолига ва мутахассислар аудиториясига мўлжалланган бўлиб, уларнинг мазмунини тўғри англаш ҳуқуқий онг ва ҳуқуқий маданиятни шакллантиришда асосий омиллардан биридир. Бу жараёнда юридик тилнинг коммуникатив функтсияси муҳим ўрин тутади.

Юридик тил қуйидаги хусусиятларга эга:

• Аниқлик ва қатъийлик: юридик матнлар икки маънолиликка йўл қўймаслиги керак. Ҳар бир сўз ва ибора маълум бир ҳуқуқий юклама билан келади.
• Терминларга бойлик: ҳуқуқий тилда кўплаб соҳа терминлари мавжуд. Бу атамалар муайян ҳуқуқий тушунчани билдиради.
• Расмий услуб: юридик тилда ҳиссий бўёқдан холи, расмий ва нейтрал иборалар ишлатилади.
• Структуравий мураккаблик: юридик матнлар кўпинча мураккаб синтактик тузилишга эга бўлади — узоқ жумлалар, кўпликда аниқловчилар ва боғловчилар.

Мазкур хусусиятлар юридик тилни бошқа соҳалардаги услубий кўринишлардан ажратиб туради. Бироқ шу билан бирга, бу тилнинг мураккаблиги уни тушунишни ҳам қийинлаштиради.

Ахборотни қабул қилиш жараёнида тилнинг роли анчагина беқиёсдир. Яъни  ахборотни қабул қилиш — бу инсон томонидан маълумотни эшитиш, ўқиш ёки кўриш орқали қабул қилиш ва уни тушуниш жараёнидир. Юридик ахборот — бу ҳуқуқий нормалар, мажбуриятлар, ҳуқуқлар, жазолар ва қонуний ҳаракатларга доир маълумотлардир. Бу ахборотни тўғри тушуниш учун инсонда нафақат умумий саводхонлик, балки юридик тилни англаш салоҳияти бўлиши зарур.

Юридик тилнинг ахборотни қабул қилишдаги аҳамияти қуйидагича изоҳланади:

1. Ахборотнинг аниқ ва тўғри етказилиши

Юридик ҳужжатлар, шартномалар ёки қонунларнинг тили нотўғри бўлса ёки икки маъноли жумлалар ишлатилган бўлса, бу ҳуқуқий низоларга сабаб бўлиши мумкин. Масалан, шартномадаги биргина иборанинг ноаниқ ишлатилиши икки томон ўртасида тушунмовчилик келтириб чиқариши эҳтимолдан ҳоли эмас.

2. Фуқароларнинг ҳуқуқий онгини шакллантириш

Юридик тил орқали аҳолига қонунлар ва уларнинг мазмуни ҳақида маълумот берилади. Агар тил содда ва тушунарли бўлса, фуқаролар ўз ҳуқуқ ва мажбуриятларини яхшироқ тушунадилар, бу эса ҳуқуқий маданиятни оширади.

3. Судда адолатли қарор қабул қилиш

Суд жараёнларида тарафларнинг айтган фикрларини, баёнотларини, далилларини ҳуқуқий тилда аниқ ифодалаш жуда муҳим. Судя ушбу ахборотни нотўғри қабул қилса ёки уни нотўғри талқин қилса, бу ноҳақ ҳукм чиқарилишига олиб келиши мумкин.

4. Давлат бошқаруви самарадорлигини таъминлаш

Қонунлар, фармонлар ва бошқа норматив ҳужжатларнинг аҳолига тушунарли тарзда етказилиши давлат ва жамият ўртасидаги ишончни оширади. Бу эса самарали бошқарув учун замин яратади.

Юридик тил фақат ахборотни бериш эмас, балки уни коммуникатив жараён орқали узатиш воситасидир. Юридик мулоқотда сендер (жўнатувчи) — давлат, суд, ҳуқуқий шахс, адвокат, ва реcеивер (қабул қилувчи) — фуқаро, ташкилот, айбланувчи ёки жабрланувчи бўлиши мумкин. Бу жараёнда тил воситаси орқали ҳуқуқий талаблар, фикрлар, далиллар, фикр билдиришлар, кўрсатмалар, қарорлар ва хабарлар узатилади.

Агар тил нотўғри ёки чалкаш бўлса, бу мулоқот узилади, ёки нотўғри қабул қилинади. Шу сабабли, юридик тилда коммуникатив аниқлик, мантиқийлик ва мослик жуда муҳим ҳисобланади.

Айтиш жоизги ҳозирда кўплаб мамлакатларда (шу жумладан, Ўзбекистонда ҳам) ҳуқуқий ҳужжатларни соддалаштириш ва халқ тилига яқинлаштириш зарурияти юзага келмоқда. Бу қуйидаги сабаблар билан изоҳланади:

• Аҳолининг юридик билим даражаси турлича. Кўпчилик юридик атамаларни тушунмайди.
• Ҳуқуқий ҳужжатлар кўп ҳолларда мураккаб жумлалар билан тузилган.
• Расмийлаштириш услуби кўпинча сунъий ва бюрократик бўлади.

Хулоса қилиб айтадиган бўлсак ҳуқуқий ахборот — бу нафақат қонунлар матни, балки фуқаролар, давлат ва жамият ўртасидаги мулоқот воситасидир. Тилнинг аниқлиги, тушунарлилиги ва коммуникатив самарадорлиги ахборотнинг тўғри қабул қилинишини таъминлайди.

Шу сабабли юридик тилни соддалаштириш, уни фуқароларга тушунарли ва лўнда қилиб етказиш, ҳуқуқий саводхонликни ошириш йўлидаги муҳим омиллардан биридир. Юридик тил — бу ҳуқуқнинг овози бўлиб, у қандай эшитилса, ҳуқуқ ҳам шундай англанади. Демак, ахборотни тўғри қабул қилиш учун тилга эътибор — адолатга элтувчи йўлдир.

Институт бош мутахассиси

Толипова Мохларойим Абдурасул қизи