Konstitutsiyaning bevosita amal qilishi deganda, uning normalarini to‘g‘ridan-to‘g‘ri qo‘llanishini tushunamiz. Ya’ni Konstitutsiya qoidalari istalgan darajadagi davlat organlari va mansabdorlari uchun darhol majburiy bo‘lib, ularni amalga oshirish uchun alohida qonun yoki qoida chiqarilishi shart emas. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 15-moddasida aynan shu tamoyil mustahkamlangan bo‘lib, Konstitutsiya mamlakat hududida oliy yuridik kuchga ega va to‘g‘ridan-to‘g‘ri amal qiladi. Bunday yuksak maqom Konstitutsiyani haqiqiy Asosiy qonun darajasiga ko‘taradi. Konstitutsiya normalarining bevosita qo‘llanishi huquqiy davlatning muhim belgisi ekani ta’kidlanadi, chunki bu tamoyil Konstitutsiyadagi huquq va erkinliklarni xalq xohish-irodasidan tashqari o‘zgartirib bo‘lmas mustahkam asosga aylantiradi.

Huquqiy negiz sifatida, Konstitutsiyaning oliy kuchi to‘g‘risidagi qoida faqat qonunchilikda emas, balki amaliyotda ham o‘z tasdig‘ini topishi lozim. “Normativ-huquqiy hujjatlar to‘g‘risida”gi Qonunning 8-moddasida ham Konstitutsiya O‘zbekiston bo‘ylab oliy yuridik kuchga ega hujjat ekani qayd etilgan. Demak, Konstitutsiya barcha qonun va qarorlardan ustun turadi va hech bir norma unga zid bo‘lishi yoki uni chetlab o‘tishi mumkin emas. Konstitutsiyaning bevosita amal qilishi deganda, uning normalari jamiyatdagi munosabatlarni boshqa hujjatlar mavjudligidan qat’i nazar bevosita tartibga solishi tushuniladi. Ya’ni davlat organlari va mansabdorlar tegishli qonun yo‘qligi bahonasida Konstitutsiya normalarini qo‘llamaslikka haqli emaslar. Bu tamoyil fuqarolar konstitutsiyaviy huquqlarini real himoya qilishning kafolatidir.

Konstitutsiyaning yangi tahriri bir qator moddalarida bevosita amal qiluvchi normalarni aniq belgilab berdi. Ulardan eng asosiysi – 15-modda bo‘lib, yuqorida aytganimizdek Konstitutsiyaning to‘g‘ridan-to‘g‘ri amal qilishini e’lon qiladi. Shuningdek, 20-moddaga binoan inson huquq va erkinliklari bevosita amal qiladi hamda barcha davlat organlari faoliyatining mazmun-mohiyatini belgilaydi. Bu o‘zgarish konstitutsiyaviy islohotlarning muhim natijalaridan biridir – endilikda fuqaroning Konstitutsiyada mustahkamlangan huquqi o‘z-o‘zidan (ya’ni sud yoki mansabdor qarorisiz ham) amal qilishi tan olinmoqda.

Konstitutsiyamizda bevosita amal qilishi ko‘zda tutilgan normalarga misollar ko‘p. Masalan, har bir shaxsning qadr-qimmati va sha’ni daxlsizligi, qiynoqqa solinmasligi (26-modda), aybsizlik prezumpsiyasi (28-modda) kabi huquqlar Konstitutsiyaning o‘zida kafolatlangan bo‘lib, ular to‘g‘ridan-to‘g‘ri qo‘llaniladi. Xuddi shunday, yangi Konstitutsiyada hech kim sudning qarorisiz va qonunga zid tarzda uy-joyidan mahrum etilishi mumkin emas degan norma mustahkamlandi (47-modda). Bu degani, fuqaro o‘z uyidan faqat sud qarori bilan, qonunda belgilangan asoslargina mahrum qilinishi mumkin. Bu qoida avvallari ko‘p e’tirozlarga sabab bo‘layotgan muammoni hal etishga qaratilgan bo‘lib, endilikda konstitutsiyaviy darajada to‘g‘ridan-to‘g‘ri amal qiladi. Yana bir misol: Konstitutsiyaning 55-moddasida har bir shaxsga o‘z huquqlarini sud orqali himoya qilish kafolatlangani bevosita ko‘rsatilgan. Demak, fuqarolar, masalan, mansabdorning noqonuniy harakatidan aziyat chekkan bo‘lsa, to‘g‘ridan-to‘g‘ri Konstitutsiyaga tayangan holda sudga murojaat etish huquqiga ega va sud bu normani darhol qo‘llashi shart. Aytish mumkinki, Konstitutsiyamizdagi barcha asosiy huquq va erkinliklar maxsus qonunlar qabul qilinishini kutmasdan, bevosita fuqarolar manfaatida ishlashi lozim.

Sud amaliyotida Konstitutsiya normalarini bevosita qo‘llash tamoyili izchil joriy etilmoqda. Ayniqsa 2023-yil 30-aprelda Konstitutsiyaga o‘zgartirishlar qabul qilinganidan so‘ng, O‘zbekiston Oliy sudi Plenumi maxsus qaror chiqardi. Unda sudlar Konstitutsiya normasini tegishli qonunlar va boshqa hujjatlar hali qabul qilinmaganligi sababli qo‘llashdan bosh tortmasligi kerakligi qat’iy belgilandi. Ya’ni sud tomonida qonun yo‘qligini bahona qilib fuqaroga Konstitutsiyada berilgan huquqni e’tiborsiz qoldirish mumkin emas.

Mazkur tartib joriy qilinganidan beri sudlarda Konstitutsiyaga murojaat qilish holatlari keskin ortdi. O‘zbekiston Konstitutsiyaviy sudi ma’lumotiga ko‘ra, qisqa davr ichida jinoyat ishlari bo‘yicha sudlarning 15 152 ta hujjatida, fuqarolik ishlarida 4 454 ta, iqtisodiy ishlar bo‘yicha 2 225 ta va ma’muriy ishlar bo‘yicha 684 ta hujjatda Konstitutsiya va uning moddalariga to‘g‘ridan-to‘g‘ri havola qilinganligi qayd etilgan. Bu juda katta ko‘rsatkich bo‘lib, Konstitutsiyaning sud-huquq sohasida to’g’ridan-to’g’ri qo’llanilayaotganligidan dalolat beradi. Sudlar eng ko‘p murojaat qilayotgan moddalar ham ahamiyatli: masalan, 28-modda (aybsizlik prezumpsiyasi va qiynoqqa solmaslik kafolati), 27-modda (shaxsni ushlab turish va qamoqqa olish tartibi), 31-modda (uy-joy daxlsizligi) kabi normalar sudlar tomonidan tez-tez qo‘llanmoqda. Bu shuni ko‘rsatadiki, endilikda sudyalar ish ko‘rishda nafaqat odatdagi qonunlarga, balki bevosita Konstitutsiya qoidalariga ham asoslanib, adolatli qaror chiqarishyapti.

Konstitutsiyaning bevosita amal qilishi tamoyili xalqaro tajribada ham keng tarqalgan. Germaniya asosiy qonuni (Grundgesetz) bunga yorqin misoldir: uning 1-moddasi 3-qismida quyida sanab o‘tilgan asosiy huquqlar qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyati uchun bevosita amal qiladigan huquq sifatida majburiydir deb aniq belgilangan. Ushbu “asosiy huquqlar” deganda fuqarolarning shaxsiy, siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy huquqlari nazarda tutiladi va ular Germaniyada to‘g‘ridan-to‘g‘ri qo‘llanadi. Shu bois Germaniya sudlari istalgan da’vogar murojaatiga asosan, agar amaldagi qonunlar fuqaroning konstitutsiyaviy huquqini buzayotgan bo‘lsa, o‘sha qonunni qo‘llamaslikka (yoki Konstitutsiyaviy sud orqali bekor qilishga) haqlidir.

AQShda ham Konstitutsiya to‘g‘ridan-to‘g‘ri amal qilishi eng asosiy tamoyillardan sanaladi. Amerika Qo‘shma Shtatlari Konstitutsiyasining VI moddasi, mashhur “Supremacy Clause”, Konstitutsiya va uning asosida qabul qilingan federal qonunlar “yurtning oliy qonuni” ekanini, har bir shtat sudyasi unga bo‘ysunishi shartligini e’lon qiladi. Bu qoida AQShda 1803-yilda Marbury v. Madison ishi bilan yuzaga kelgan konstitutsiyaviy nazorat (sudlarning qonunlarni Konstitutsiyaga zidligi uchun bekor qilish vakolati)ning asosidir. Natijada AQSh fuqarolari o‘z konstitutsiyaviy huquqlarini sudlarda bevosita talab qilish huquqiga ega – masalan, agar biror shtat qonuni Konstitutsiyaga zid bo‘lsa, oddiy fuqaro sudga berib, uni amalga kiritmasligi yoki bekor qilinishiga erishishi mumkin. Shu sababli AQSh Oliy sudi va barcha sudlar Konstitutsiyani to‘g‘ridan-to‘g‘ri qo‘llab, qonunlarning ustidan nazorat olib boradi, Konstitutsiya esa haqiqatan ham oliy hujjat sifatida ishlaydi.

Fransiya tajribasi esa biroz o‘zgacha. Uzoq yillar davomida Fransiyada fuqarolar amaldagi qonunning Konstitutsiyaga muvofiqligini to‘g‘ridan-to‘g‘ri sudda muhokama qildira olmas edi – an’anaviy tarzda qonun chiqaruvchi hokimiyat ustuvor deb qaralgan va qonunlar Konstitutsiyaga zidligi masalasi faqat maxsus tartibda hal qilingan. Konstitutsiyaviy nazorat u yerda Konstitutsion Kengash (Constitutional Council) ga topshirilgan bo‘lib, u faqat yangi qabul qilingan qonun kuchga kirmasidan oldin uni tekshirib ko‘rishi mumkin edi. Biroq, 2008-yilgi konstitutsiyaviy islohotlar natijasida Fransiyada fuqarolar uchun ham yangi imkoniyat yaratildi. 2010-yildan boshlab QPC (Question Prioritaire de Constitutionnalité) deb ataluvchi maxsus tartib joriy qilindi – unga muvofiq, sud jarayonida ishtirok etayotgan har qanday shaxs o‘ziga nisbatan qo‘llanilayotgan qonun Konstitutsiyadagi huquq yoki erkinlikni buzayotganligini da’vo qilib, uning konstitutsiyaviyligini qayta ko‘rib chiqishni talab qilishi mumkin. Bu talab avvaliga oliy sudlarga yuboriladi, ular asosli topsalar masalani Konstitutsion Kengashga kiritadi. Shu tariqa, Fransiyada ham ilk bor oddiy fuqarolar Konstitutsiyaga tayanib, amaldagi qonunni qayta ko‘rib chiqishga erishish mexanizmi paydo bo‘ldi. Natijada 2008-yildan buyon fuqarolar Konstitutsiyaviy normalarni himoya qilish uchun sudlarga murojaat qilish huquqidan faol foydalana boshladi.

Rossiya Federatsiyasi Konstitutsiyasining 15-moddasida ham Konstitutsiya normalari to‘g‘ridan-to‘g‘ri amal qilishi belgilangan. Xuddi shunday qoidalar Ukraina, Qozog‘iston, Qirg‘iziston va boshqa davlatlar Asosiy Qonunlarida ham uchraydi. Bu davlatlar tajribasi shuni ko‘rsatadiki, Konstitutsiyaga bevosita amal maqomini berish fuqarolar huquqlarini ta’minlashda samarali vosita bo‘lib, “qonun ustuvorligi” tamoyilini amalda ro‘yobga chiqarishga xizmat qiladi.

Konstitutsiyaning to‘g‘ridan-to‘g‘ri amal qilishi jamiyatda huquqiy ong va madaniyat rivojiga ham sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Avvalo, bu tamoyil Konstitutsiyani oddiy xalq hayotiga yaqinlashtiradi. Bunda fuqarolar Konstitutsiyani faqat ramziy hujjat deb emas, balki kundalik hayotida murojaat qiladigan real huquqiy asos sifatida bilishi lozim.

Albatta, Konstitutsiyaning top’g’ridan-to’g’ri amal qilishi tamoyilini amalda joriy etishda ayrim muammolar borligini ham unutmaslik lozim. Birinchidan, yillar davomida shakllangan huquqiy tizimda “normalar faqat qonunda yozilsa harakatga kiradi” degan qarashdan voz kechish oson emas. Ba’zi amaliyotda hali-hanuz quyi organlar Konstitutsiya normalarini qo‘llashdan oldin yuqori turuvchi qonun yoki idoraviy hujjatga asoslanish holatlari mavjud. Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev Konstitutsiya to‘g‘ridan-to‘g‘ri amal qiladigan hujjat bo‘lishi shartligi, davlat organlari, ayniqsa sudlar o‘z faoliyatida Konstitutsiyaga to‘g‘ridan-to‘g‘ri murojaat qilishi, uning normalariga asoslanib ish ko‘rishi zarurligiga alohida e’tibor qaratgan edilar.

Demak, eski byurokratik odat – ortiqcha qonunosti hujjatlar talab qilish amaliyotini yo‘qotish ustuvor vazifa hisoblanadi. Mazkur holda barcha darajadagi davlat xizmatchilari uchun Konstitutsiya normalarini to‘g‘ridan-to‘g‘ri qo‘llash bo‘yicha o‘quv-seminarlar o‘tkazish, huquqiy instruktsiyalar berish, maxsus qo‘llanmalar va sharhlar tayyorlash maqsadga muvofiq.

Yana bir masala – qonunchilikni moslashtirish. Normativ-huquqiy hujjatlar Konstitutsiyaga kiritilgan yangi normalar zid kelmasligi kerak. Konstitutsiyaviy sud ma’lum qilishicha, yangi tahrirdagi Konstitutsiya qabul qilingach, qisqa vaqt ichida 30 dan ziyod qonun va qonunosti hujjatlar Konstitutsiyaga muvofiqlashtirildi.

Xulosa o‘rnida aytganda, Konstitutsiyaning bevosita amal qilishi huquq va adolatning kafolati sifatida xalq manfaatlariga xizmat qiladi. Bu tamoyil Konstitutsiyamizga yanada ulkan maqomni tuhfa etdi – endilikda u huquqni qo‘llovchilar uchun ilhom manbai hamda fuqarolarimiz uchun esa himoya qalqoni bo‘lmoqda. Bevosita amal qiluvchi Konstitutsiya vositasida har bir inson o‘z fundamental huquqlarining davlat tomonidan chinakam kafolatlanayotganini his etadi. Huquqiy ong va madaniyat yuksalgani sari Konstitutsiya jamiyatdagi har bir ijtimoiy munosabatlarda bosh mezonga aylanadi.

O’zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi huzuridagi 

Yuridik kadrlarni qayta tayyorlash va malakasini oshirish instituti Pedagoglar Markazi o’qituvchisi 

Azimjon Azamatovich Eshonqulov 

Penn State University LL.M