O'quv-uslubiy bo‘lim yetakchi mutaxassisi
Do‘smatov Jasurbek Umidjon o'g'li

Axborot va kommunikatsiya texnologiyalarining jadal rivojlanishi natijasida kiberjinoyatlar global muammo darajasiga ko‘tarilmoqda. O‘zbekiston Respublikasi hukumatida bu masala ustuvor yo‘nalishlardan biri hisoblanadi. Masalan, 2022–2026-yillarga mo‘ljallangan strategiyada kiberxavfsizlik strategiyasini ishlab chiqish va kiberjinoyatchilik uchun jinoiy javobgarlikni qayta ko‘rib chiqish topshiriqlari belgilangan. Shunga mos ravishda, O‘zbekiston Jinoyat Kodeksining XX1 bobi (“Axborot texnologiyalari sohasidagi jinoyatlar”) 2781–2789-moddalarini o‘z ichiga oladi. Bu moddalarda masalan kompyuter ma’lumotlariga noqonuniy kirish, maxsus texnik vositalar tarqatish, kiber-sabotaj, kriptoaktivlar aylanmasini buzish kabi jinoyatlar uchun jazo belgilangan. Shuningdek, Buyuk Britaniya va CoYE kabi xalqaro tashkilotlar qayd etishicha, O‘zbekistonda axborot xavfsizligini ta’minlovchi maxsus normalar qonunchilik normalariga kiritilgan va bu sohada tegishli choralar ko‘rilgan.

O‘zbekiston Jinoyat Kodeksining XX1 bobida axborot texnologiyalari orqali sodir etiladigan jinoyatlar aniq belgilangan. Masalan, Jinoyat kodeksining 2782-moddasiga muvofiq «kompyuter axborotidan qonunga xilof (ruxsatiz) foydalanish» jinoyati azaviy hisoblash miqdorining yuz baravarigacha miqdorda jarima yoki uch yilgacha muayyan huquqdan mahrum qilish yoxud bir yilgacha axloq tuzatish ishlari bilan jazolanadi. Shuningdek, Jinoyat kodeksining 2784-moddasida «kompyuter axborotini modifikatsiyalash» (ya’ni axborotni o‘zgartirish, yo‘qotish yoki unga zarar yetkazish) jinoyati uchun bazaviy hisoblash miqdorining yuz baravarigacha miqdorda jarima yoki bir yilgacha axloq tuzatish ishlari yoki ikki yilgacha ozodlikni cheklash yoxud ikki yilgacha ozodlikdan mahrum qilish jazosi ko‘zda tutilgan. Jinoyat kodeksidagi ushbu sanksiyalar jinoyatchilikning zamonaviy shakllariga qarshi qat’iy choralar ko‘rishni nazarda tutadi.

Sudlar amaliyotida axborot texnologiyalari foydalanib sodir etilgan jinoyatlar aniqlik bilan ajratilmoqda. Masalan, Oliy sud plenumi qarorida tushuntirilishicha, bank va moliya jabrlanuvchisining ma’lumotlarini aldab o‘zlashtirish (Jinoyat Kodeksining 168-moddasi bo‘yicha firibgarlik) bilan kompyuter tarmog‘iga ruxsatsiz kirib turli ma’lumotlarni o‘g‘irlash (Jinoyat Kodeksining 2782-moddasi) holatlari har xil qonun normalari bilan tartibga solinishi lozim[1]. Shu bois jinoyatlarni inkor etish va tasdiqlashda ekspertiza, elektron izlar va skrinshot kabi axborot texnologiyalari asoratlari misli ko‘rilmagan ahamiyatga ega bo‘ladi. Biroq amaliyotda ba’zi masalalar hanuz yoritilishni talab etadi – masalan, kriptoaktivlar va blokcheyn bilan bog‘liq huquqbuzarliklarni tergov qilish va ularni Jinoyat kodeksining tegishli normalari bilan kvalifikatsiya qilishda muammolar va kamchiliklar yuzaga kelmoqda.

Ichki ishlar vazirligi ma’lumotlariga ko‘ra kiberjinoyatlar sonining so‘nggi yillarda keskin oshganini ko‘rsatmoqda. 2019-yilda axborot texnologiyalari vositasida 863 ta jinoyat qayd etilgan bo‘lsa, 2024-yilda 58,8 mingtaga yetgan (kiberjinoyatlar umumiy jinoyatchilikdagi ulushi 2023-yilgi 6,2%dan 2024-yilda 44,4%ga ko‘tarilgan). Ko‘p jihatdan buning asosiy sababi bank kartalari, internet-banking va mobil aloqa maydonida sodir etilayotgan kiberfiribgarlik va kibero‘g‘irlik holatlarining ko‘payishidir. Ushbu statistikalar kiberxavfsizlikning emas, balki keng tarqalgan ijtimoiy muammo ekanini ko‘rsatadi.

Ushbu holatlarni hisobga olgan holda qonunchilikni takomillashtirish yuzasidan quyidagi takliflar ilgari suriladi:

Jinoyat kodeksiga axborot texnologiyalari orqali sodir etiladigan jinoyatlar uchun jazolarni yanada kuchaytirish, hamda axborotdan noqonuniy foydalanishni jazoni og‘irlashtiruvchi omil sifatida belgilash. Masalan, Prezident qarorida taklif etilganidek, kiberjinoyatchilik uchun nazarda tutilgan jazo choralari kuchaytirilishi va axborot texnologiyalaridan foydalanish javobgarlikni og‘irlashtiruvchi holat sifatida mustahkamlanishi lozim.

Kiberjinoyatlarga qarshi kurashda Ichki ishlar vazirligi markaziy rol o‘ynashi, barcha mas’ul davlat organlari faoliyati muvofiqlashtirilishi lozim. Markaziy bank va huquq-tartibot idoralari o‘rtasida bank ma’lumotlari almashinuvi va jinoyatlarni aniqlash uslublari bo‘yicha doimiy koordinatsiya mexanizmi yo‘lga qo‘yilishi zarur.

Banklar, to‘lov tizimi va moliya institutlari axborot xavfsizligi choralarini mustahkamlashi darkor. Ularning har biriga kiberjinoyatlarning oldini olish va aholi kiberxavfsizligini ta’minlash bo‘yicha qat’iy javobgarlik yuklatilishi kerak. Bu jumladan mijozlarning moliyaviy huquqlarini himoya qilish, tranzaksiya monitoringi tizimlarini kuchaytirish va zararli dasturlarga qarshi antifrod tizimlarini joriy etish talab etiladi.

Kiberjinoyatlarga qarshi kurashda xalqaro standart va konvensiyalarga qo‘shilish zarur. Bunda axborot xavfsizligi bo‘yicha global bitimlar (masalan, Budapesht konvensiyasi) doirasida tajriba almashish va qoidalarni uyg‘unlashtirish katta ahamiyatga ega.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI

O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksi. – lex.uz.

O‘zbekiston Respublikasi “Kiberxavfsizlik to‘g‘risida”gi Qonuni

O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 153-sonli “Axborot texnologiyalari yordamida sodir etilgan jinoyatlarga qarshi kurashni kuchaytirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qarori.

O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbekiston–2030” strategiyasini amalga oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi farmoni.

O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining “Firibgarlikka oid ishlar bo‘yicha sud amaliyoti to‘g‘risida”gi qarori.

Ichki ishlar vazirligi huzuridagi Kiberxavfsizlik markazi statistik tahlillari, 2019–2024-yillar.

Daryo.uz analitik maqolasi: “O‘zbekistonda kiberjinoyatlar soni 25 baravarga oshdi”, 2024-yil 27-avgust. – daryo.uz.

Budapesht Konvensiyasi – Kiberjinoyatlar to‘g‘risidagi Yevropa Kengashi konvensiyasi. – coe.int.