Ахборот ва коммуникatsiя технологияларининг жадал ривожланиши натижасида кибержиноятлар глобал муаммо даражасига кўтарилмоқда. Ўзбекистон Республикаси ҳукуматида бу масала устувор йўналишлардан бири ҳисобланади. Масалан, 2022–2026-йилларга мўлжалланган стратегияда киберхавфсизлик стратегиясини ишлаб чиқиш ва кибержиноятчилик учун жиноий жавобгарликни қайта кўриб чиқиш топшириқлари белгиланган. Шунга мос равишда, Ўзбекистон Жиноят Кодексининг ХХ1 боби (“Ахборот технологиялари соҳасидаги жиноятлар”) 2781–2789-моддаларини ўз ичига олади. Бу моддаларда масалан компютер маълумотларига ноқонуний кириш, махсус техник воситалар тарқатиш, кибер-саботаж, криптоактивлар айланмасини бузиш каби жиноятлар учун жазо белгиланган. Шунингдек, Буюк Британия ва CоЕ каби халқаро ташкилотлар қайд этишича, Ўзбекистонда ахборот хавфсизлигини таъминловчи махсус нормалар қонунчилик нормаларига киритилган ва бу соҳада тегишли чоралар кўрилган[1].

Ўзбекистон Жиноят Кодексининг ХХ1 бобида ахборот технологиялари орқали содир этиладиган жиноятлар аниқ белгиланган. Масалан, Жиноят кодексининг 2782-моддасига мувофиқ «компютер ахборотидан қонунга хилоф (рухсатиз) фойдаланиш» жинояти азавий ҳисоблаш миқдорининг юз бараваригача миқдорда жарима ёки уч йилгача муайян ҳуқуқдан маҳрум қилиш ёхуд бир йилгача ахлоқ тузатиш ишлари билан жазоланади. Шунингдек, Жиноят кодексининг 2784-моддасида «компютер ахборотини модификatsiялаш» (яъни ахборотни ўзгартириш, йўқотиш ёки унга зарар етказиш) жинояти учун базавий ҳисоблаш миқдорининг юз бараваригача миқдорда жарима ёки бир йилгача ахлоқ тузатиш ишлари ёки икки йилгача озодликни чеклаш ёхуд икки йилгача озодликдан маҳрум қилиш жазоси кўзда тутилган. Жиноят кодексидаги ушбу санксиялар жиноятчиликнинг замонавий шаклларига қарши қатъий чоралар кўришни назарда тутади.

Судлар амалиётида ахборот технологиялари фойдаланиб содир этилган жиноятлар аниқлик билан ажратилмоқда. Масалан, Олий суд пленуми қарорида тушунтирилишича, банк ва молия жабрланувчисининг маълумотларини алдаб ўзлаштириш (Жиноят Кодексининг 168-моддаси бўйича фирибгарлик) билан компютер тармоғига рухсатсиз кириб турли маълумотларни ўғирлаш (Жиноят Кодексининг 2782-моддаси) ҳолатлари ҳар хил қонун нормалари билан тартибга солиниши лозим[2]. Шу боис жиноятларни инкор этиш ва тасдиқлашда экспертиза, электрон излар ва скриншот каби ахборот технологиялари асоратлари мисли кўрилмаган аҳамиятга эга бўлади. Бироқ амалиётда баъзи масалалар ҳануз ёритилишни талаб этади – масалан, криптоактивлар ва блокчейн билан боғлиқ ҳуқуқбузарликларни тергов қилиш ва уларни Жиноят кодексининг тегишли нормалари билан квалификатсия қилишда муаммолар ва камчиликлар юзага келмоқда.

Ички ишлар вазирлиги маълумотларига кўра кибержиноятлар сонининг сўнгги йилларда кескин ошганини кўрсатмоқда. 2019-йилда ахборот технологиялари воситасида 863 та жиноят қайд этилган бўлса, 2024-йилда 58,8 мингтага етган (кибержиноятлар умумий жиноятчиликдаги улуши 2023-йилги 6,2%дан 2024-йилда 44,4%га кўтарилган). Кўп жиҳатдан бунинг асосий сабаби банк карталари, интернет-банкинг ва мобил алоқа майдонида содир этилаётган киберфирибгарлик ва киберўғирлик ҳолатларининг кўпайишидир. Ушбу статистикалар киберхавфсизликнинг эмас, балки кенг тарқалган ижтимоий муаммо эканини кўрсатади.

          Ушбу ҳолатларни ҳисобга олган ҳолда қонунчиликни такомиллаштириш юзасидан қуйидаги таклифлар илгари сурилади:

• Жиноят кодексига ахборот технологиялари орқали содир этиладиган жиноятлар учун жазоларни янада кучайтириш, ҳамда ахборотдан ноқонуний фойдаланишни жазони оғирлаштирувчи омил сифатида белгилаш. Масалан, Президент қарорида таклиф этилганидек, кибержиноятчилик учун назарда тутилган жазо чоралари кучайтирилиши ва ахборот технологияларидан фойдаланиш жавобгарликни оғирлаштирувчи ҳолат сифатида мустаҳкамланиши лозим.
• Кибержиноятларга қарши курашда Ички ишлар вазирлиги марказий рол ўйнаши, барча масъул давлат органлари фаолияти мувофиқлаштирилиши лозим. Марказий банк ва ҳуқуқ-тартибот идоралари ўртасида банк маълумотлари алмашинуви ва жиноятларни аниқлаш услублари бўйича доимий координатсия механизми йўлга қўйилиши зарур.
• Банклар, тўлов тизими ва молия институтлари ахборот хавфсизлиги чораларини мустаҳкамлаши даркор. Уларнинг ҳар бирига кибержиноятларнинг олдини олиш ва аҳоли киберхавфсизлигини таъминлаш бўйича қатъий жавобгарлик юклатилиши керак. Бу жумладан мижозларнинг молиявий ҳуқуқларини ҳимоя қилиш, транзакция мониторинги тизимларини кучайтириш ва зарарли дастурларга қарши антифрод тизимларини жорий этиш талаб этилади.
• Кибержиноятларга қарши курашда халқаро стандарт ва конвенсияларга қўшилиш зарур. Бунда ахборот хавфсизлиги бўйича глобал битимлар (масалан, Будапешт конвенсияси) доирасида тажриба алмашиш ва қоидаларни уйғунлаштириш катта аҳамиятга эга.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ

1.    Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодекси. – lex.uz.

2.    Ўзбекистон Республикаси “Киберхавфсизлик тўғрисида”ги Қонуни

3.    Ўзбекистон Республикаси Президентининг 153-сонли “Ахборот технологиялари ёрдамида содир этилган жиноятларга қарши курашни кучайтириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги қарори.

4.    Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Ўзбекистон–2030” стратегиясини амалга ошириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги фармони.

5.    Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг “Фирибгарликка оид ишлар бўйича суд амалиёти тўғрисида”ги қарори.

6.    Ички ишлар вазирлиги ҳузуридаги Киберхавфсизлик маркази статистик таҳлиллари, 2019–2024-йиллар.

7.    Дарё.уз аналитик мақоласи: “Ўзбекистонда кибержиноятлар сони 25 бараварга ошди”, 2024-йил 27-август. – daryo.uz.

8.    Будапешт Конвенсияси – Кибержиноятлар тўғрисидаги Европа Кенгаши конвенсияси. – coe.int.