Zamonaviy demokratik davlatlarning asosiy belgilaridan biri inson huquqlari va erkinliklarini tan olish, hurmat qilish hamda ularni ishonchli himoya qilishdan iboratdir. Inson huquqlari jamiyat taraqqiyotining muhim omili bo‘lib, ularning ta’minlanishi huquqiy davlat va fuqarolik jamiyatini barpo etishning ajralmas sharti hisoblanadi.

O‘zbekiston Respublikasida so‘nggi yillarda amalga oshirilgan konstitutsiyaviy islohotlar inson manfaatlarini ustuvor qo‘yishga qaratildi.
2023-yilda umumxalq referendumi asosida qabul qilingan Konstitutsiyaning yangi tahriri davlat va jamiyat rivojida sifat jihatidan yangi bosqichni boshlab berdi. Unda “Inson – jamiyat – davlat” tamoyili asosiy konseptual g‘oya sifatida mustahkamlandi.

Mazkur maqolaning maqsadi — yangi tahrirdagi Konstitutsiyada inson huquqlarining huquqiy asoslari, ularning mazmuni va kafolatlarini ilmiy jihatdan tahlil qilishdan iborat.

Yangi Konstitutsiyada inson huquqlari masalasi markaziy o‘rin egallaydi. Konstitutsiyaning 19-moddasida inson, uning hayoti, erkinligi, sha’ni, qadr-qimmati va boshqa ajralmas huquqlari oliy qadriyat sifatida belgilangan. Ushbu norma inson huquqlarining tug‘ma va ajralmas ekanini e’tirof etadi.

Mazkur yondashuv inson huquqlarini davlat tomonidan beriladigan imtiyoz emas, balki davlat tomonidan tan olinadigan va himoya qilinadigan oliy qadriyat sifatida qarashni anglatadi. Bu esa konstitutsiyaviy tuzumning insonparvarlik mohiyatini ifodalaydi.

Shuningdek, Konstitutsiyada tenglik, adolat, qonun ustuvorligi kabi asosiy huquqiy tamoyillar mustahkamlangan bo‘lib, ular inson huquqlarini amalga oshirishning muhim kafolatlari hisoblanadi.

Yangi tahrirdagi Konstitutsiyada shaxsiy huquqlarni himoya qilishga alohida e’tibor qaratilgan. Jumladan, yashash huquqi, shaxsiy daxlsizlik, uy-joy daxlsizligi, yozishmalar sirini saqlash, vijdon va e’tiqod erkinligi kabi huquqlar aniq normalar bilan mustahkamlangan.

Ayniqsa, qiynoqlar, zo‘ravonlik, shafqatsiz va inson qadr-qimmatini kamsituvchi muomalalarning qat’iyan taqiqlanishi xalqaro inson huquqlari standartlariga mos keladi. Aybsizlik prezumpsiyasining konstitutsiyaviy darajada mustahkamlanishi esa fuqarolarning sud-huquq tizimiga bo‘lgan ishonchini oshirishga xizmat qiladi.

Shaxsiy huquqlarning bunday mustahkamlanishi inson sha’ni va qadr-qimmatini himoya qilishni davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishiga aylantiradi.

Konstitutsiyaning yangi tahririda siyosiy huquqlar ham muhim o‘rin tutadi. Fuqarolarning fikr bildirish, yig‘ilishlar o‘tkazish, jamoat birlashmalariga uyushish hamda saylash va saylanish huquqlari demokratik jamiyatning asosiy belgisi sifatida e’tirof etilgan.

Mazkur huquqlar fuqarolarning davlat boshqaruvida bevosita va bilvosita ishtirok etish imkoniyatlarini kengaytiradi. Bu esa ochiq va hisobdor davlat boshqaruvi tizimini shakllantirishga xizmat qiladi.

Yangi Konstitutsiya O‘zbekiston Respublikasini ijtimoiy davlat sifatida belgilaydi. Bu esa ijtimoiy va iqtisodiy huquqlarning konstitutsiyaviy darajada kafolatlanishini anglatadi. Fuqarolarning mehnat qilish, adolatli ish sharoitlariga ega bo‘lish, ta’lim olish, tibbiy xizmatdan foydalanish hamda ijtimoiy ta’minot olish huquqlari mustahkamlandi.

Davlatning kam ta’minlangan, nogironligi bo‘lgan shaxslar, keksalar va bolalarni ijtimoiy himoya qilish majburiyati konstitutsiyaviy norma sifatida belgilandi. Bu normalar inson huquqlarini real hayotda ta’minlashning muhim huquqiy asosidir.

Yangi tahrirdagi Konstitutsiya inson huquqlarini ta’minlash mas’uliyatini bevosita davlat zimmasiga yuklaydi. Davlat organlari va mansabdor shaxslar inson huquqlariga rioya etishi shartligi aniq belgilangan.

Shuningdek, fuqarolarning o‘z huquqlarini sud orqali himoya qilish mexanizmlari kengaytirildi. Sud hokimiyatining mustaqilligi inson huquqlarini himoya qilishning asosiy kafolati sifatida e’tirof etildi.

Xulosa qilib aytganda, O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining yangi tahriri inson huquqlari sohasida tub burilish yasadi. Inson, uning sha’ni va qadr-qimmati oliy konstitutsiyaviy qadriyat sifatida e’tirof etilib, shaxsiy, siyosiy, ijtimoiy va iqtisodiy huquqlar keng qamrovli huquqiy kafolatlar bilan mustahkamlandi. Yangi Konstitutsiya demokratik, huquqiy va ijtimoiy davlat barpo etishda mustahkam huquqiy poydevor bo‘lib xizmat qiladi.

Yuridik kadrlarni qayta tayyorlash va

malakasini oshirish instituti

 bosh mutaxassisi Avazmetova Iroda